Każdego roku coraz więcej mężczyzn decyduje się na badania pod kątem ojcostwa dziecka które wychowuje.
Co roku coraz więcej trafia do sądu spraw o ustalenie, bądź zaprzeczenie ojcostwa. Jak w praktyce wygląda ustalenie ojcostwa, jakie kroki prawne należy podjąć żeby ustalić ojcostwo? Czy wystarczy tylko oświadczenie matki o tym kto jest ojcem dziecka czy może jest to bardziej skomplikowany proces?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 roku przewiduje trzy sposoby ustalenia ojcostwa
- domniemanie pochodzenia ojca od męża matki
- uznanie dziecka przez ojca
- sadowe ustalenie ojcostwa
Pierwszy sposób dotyczy dziecka małżeńskiego natomiast dwa pozostałe dziecka pozamałżeńskiego.
I. Domniemanie ojcostwa męża matki- kiedy istnieje i jak je można obalić?
W myśl art. 62 KRO jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania bądź unieważnienia , domniemywa się, iż pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od dnia orzeczenia separacji.
Okres trzystu dni liczony jest od momentu uprawomocnienia się wyroku rozwodowego który powoduje ustanie małżeństwa a nie od momentu ogłoszenia wyroku, dlatego jeżeli dziecko urodziło się po ogłoszeniu wyroku rozwodowego ale przed jego uprawomocnieniem ( wyrok uprawomocnia się po upływie terminu wniesienia środka zaskarżenia) to uważa się, że dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa. Takie stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6.11.1967 I CR 355/67 OSNCP 1968 poz.123)
Domniemanie ojcostwa męża matki istnieje niezależnie od tego czy małżonkowie pozostają we wspólnym pożyciu czy też w separacji faktycznej ( separacja, która nie została orzeczona przez sąd)
Domniemanie ojcostwa męża matki istnieje także w przypadku nie wpisania męża matki jako ojca dziecka lub wpisaniu innego mężczyzny oczywiście pod warunkiem spełnienia przesłanek o których była mowa wyżej ( orz. SN z 10.4.1969r, OSNCP 1970, poz.62)
Natomiast jeżeli dziecko urodziło się w dniu poprzedzającym małżeństwo nie podlega ochronie domniemania ojcostwa męża matki w takiej sytuacji ustalenie ojcostwa następuje na podstawie uznania dziecka przez ojca lub na postawie orzeczenia sądu.
Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża.
Domniemanie ojcostwa męża matki jest domniemaniem wzruszalnym tj. można je obalić dowodem przeciwnym, do którego należy m.in. badanie krwi, badania antropologiczne czy badanie DNA. Oczywiście nie jest to katalog zamknięty, podczas rozprawy sąd bada wszystkie dowody przedstawiane przez strony, które mogą mieć znaczenie dla wyniku sprawy.
Co w takim razie należy zrobić jeżeli ojcem dziecka nie jest mąż matki?
Po pierwsze należy obalić domniemanie o pochodzeniu dziecka od męża matki tj. zaprzeczyć ojcostwu męża matki, które może być dokonane tylko i wyłącznie w procesie sądowym na podstawie pozwu o zaprzeczeniu ojcostwa.
Kto może złożyć pozew i w jakim terminie?
Legitymację czynną a więc uprawnienie do występowania w procesie w charakterze powoda posiada:
- mąż matki
- matka dziecka
- dziecko
- prokurator
Jest to katalog enumeratywny czyli zamknięty tzn. że nikt poza tym kręgiem osób nie ma prawa zniesienia pozwu. W przypadku kiedy pobyt męża matki nie jest znany albo kiedy mąż jest nieobecny na rozprawach z powództwem nie możne wystąpić kurator. Jedynym wyjątkiem kiedy powództwo może wnieść przedstawiciel ustawowy zachodzi kiedy mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych.
Mając na uwadze osobisty charakter roszczenia dziecko może wnieść pozew o zaprzeczenie ojcostwa dopiero po osiągnięciu pełnoletniości wcześniej za dziecko powództwo może wnieść prokurator.
Natomiast legitymację bierną czyli uprawnienie do występowania w procesie charakterze pozwanego posiadają wyżej wymienione osoby z wyjątkiem prokuratora a powództwo wnosi się przeciwko wszystkim osobom po wyłączeniu powoda i tak:
- mąż matki wnosi powództwo przeciwko matce i dziecku a jeżeli matka nie żyje tylko przeciwko dziecku (art.66)
- matka wnosi powództwo przeciwko mężowi i dziecku a jeżeli mąż nie żyje tylko przeciwko dziecku ( art. 69§2)
- dziecko wnosi powództwo przeciwko mężowi swojej matki i matce a jeżeli matka nie żyje przeciwko jej mężowi, natomiast jeżeli mąż matki nie żyje powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy( art. 70§2)
Zaprzeczenie ojcostwa nie jest możliwe po śmierci dziecka ( art.71), a jeżeli zgon nastąpi w trakcie trwania procesu sąd z urzędu zawiesi postępowanie.
Terminy na wniesienie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa
Terminy na wniesienie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa męża matki są różne w odniesieniu do małżonków i dziecka. I tak:
- mąż matki powinien wytoczyć powództwo w przeciągu 6 miesięcy od dnia w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę ( art. 63 KRO) Jeżeli mąż matki w trakcie biegu wyżej wymienionego terminu został ubezwłasnowolniony, powództwo może wnieść przedstawiciel ustawowy w terminie 6 miesięcy od dnia ustanowienia ubezwłasnowolnienia, natomiast jeżeli przedstawiciel dowiedział się później o urodzeniu dziecka termin 6 -miesięczny biegnie od dnia powzięcia przez niego wiadomości o urodzeniu się dziecka. Ustawodawca w przepisach broni prawa męża ubezwłasnowolnionego przed brakiem czynności ze strony przedstawiciela i dopuszcza wniesienie powództwa przez męża w terminie 6 miesięcy po uchyleniu ubezwłasnowolnienia (art. 64§2 KRO)
- matka również ma termin 6-miesięczny na wniesienie powództwa ale liczony od momentu narodzin dziecka.( art. 69§1)
- dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa męża swojej matki w terminie 3 lat od osiągnięcia pełnoletniości ( art. 70§1)
- prokurator nie jest ograniczony żadnym terminem, tzn. może wnieść powództwo o zaprzeczenie ojcostwa męża matki w każdym czasie.
Należy pamiętać, iż terminy użyte w KRO do wniesienia powództwa są terminami zawitymi tzn. nie mogą być przywrócone, a upływ sąd uwzględnia z urzędu. Wiemy już jakie są terminy na wniesienie pozwu o zaprzeczenie ojcostwa męża matki ale jakie przesłanki decydują o obaleniu „naszego“ domniemania? Przesłanki jakimi posługuje się sąd nie są jednolite i zależną od prawdopodobieństwa pochodzenia dziecka od męża matki. Musimy rozważyć dwa przypadku urodzenia się dziecka w małżeństwie.
Według przepisów KRO chcąc zaprzeczyć ojcostwu dziecka urodzonego po upływie 180 dni od zawarcia związku małżeńskiego a przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia konieczne jest wykazanie niepodobieństwa ojcostwa męża matki. Okres 180- 300 dni użyty w przepisie jest według doświadczenia medycznego najkrótszym (180 dni) i najdłuższym (300 dni) okresem ciąży w wyniku której może urodzić się dziecko, czas ten nazywany czasem koncepcyjnym liczony jest wstecz od dnia narodzin dziecka.
Co oznacza wspomniany wyżej termin „niepodobieństwo”?
Doprecyzowanie terminu było przedmiotem prac Sądu Najwyższego, który w pierwszej fazie stosował ubogą wykładnię tj. wymagano dowodu tak oczywistego, aby dla każdego nie było wątpliwości, że mąż matki nie jest ojcem jej dziecka. Taka wykładnia miała zastosowanie w przypadku braku wspólnego życia małżonków w trakcie poczęcia dziecka tj. wyjazd jednego z małżonków na dłuższy czas za granicę, pobyt w więzieniu. Z biegiem rozwoju biologii i medycyny oraz z pojawieniem się w wyniku rozwoju nowych wiarygodnych dowodów okazało się, że taka wykładnia nie jest już wystarczająca. Nastąpiło rozszerzenie terminu „niepodobieństwo” na każdą inna sytuację, która wyklucza ojcostwo męża matki. W takim stanie można wykazać niepodobieństwo nawet jeżeli małżonkowie pozostawali we wspólnym pożyciu płciowym powołując się w postępowaniu dowodowym np. na niezdolność męża do zapłodnienia, badanie krwi lub DNA wykluczające ojcostwo męża matki.
Drugi przypadek zachodzi kiedy dziecko urodzi się przed upływem 180 dni od zawarcia małżeństwa, w takiej sytuacji wystarczy złożenie oświadczenia przez męża matki, iż nie jest on ojcem dziecka. Jednakże jeżeli matka wykazie, iż obcowała płciowo z mężem przed zawarciem małżeństwa w okresie koncepcyjnym lub, że mąż wiedział o jej ciąży należy wykazać nieprawdopodobieństwo pochodzenia dziecka od męża matki. A jeżeli zaprzeczenia ojcostwa domaga się inna osoba uprawniona w tym również prokurator obalenie domniemania w skutek złożenia oświadczenia ( art. 62) jest niedopuszczalne nawet jeżeli dziecko urodziło się 180 dni od zawarcia małżeństwa.
II. Ustalenie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego
Jak już wspomniałam wcześniej istnieją dwa sposoby ustalenia ojcostwa:
- uznanie dziecka przez ojca
- sądowe ustalenie ojcostwa
Jak i kiedy można uznać dziecko?
Uznania dziecka dokonuje się poprzez oświadczenie mężczyzny złożone w formie przewidzianej przez prawo przed odpowiednim organem. Oświadczenie to jest jednostronną czynnością o dwojakim charakterze.:
- oświadczenie woli które składane jest dobrowolnie przez mężczyznę mającego zdolność do czynności prawnych. W przypadku kiedy mężczyzna złożył oświadczenie nie mając zdolności do czynności prawnych może on żądać unieważnienia oświadczenia
- oświadczenie wiedzy w którym mężczyzna przyznaje, że jest rzeczywistym ojcem dziecka
Aby oświadczenie o uznaniu było skuteczne i wywołało skutki prawne muszą być spełnione warunki
- brak uznania dziecka przez innego mężczyznę
- brak sądowego uznania ojcostwa
- a w przypadku dziecka urodzonego w małżeństwie prawomocny wyrok sądowy o zaprzeczeniu ojcostwa męża matki.
- pochodzenie dziecka od określonej kobiety
- zgoda matki dziecka na uznanie dziecka
Uznać można zarówno dziecko małoletnie jak i dziecko pełnoletnie za jego zgodą. Art. 70 KRO dopuszcza możliwość uznania dziecka poczętego. Dziecko może być uznane tylko za jego życia jedynym wyjątkiem jest sytuacji kiedy dziecko pozostawi zstępnych ( dziecko, wnuk)
Oświadczenie nie może być złożone przez przedstawiciela ,dotyczy to także zgody matki na uznanie. Natomiast jeżeli matka nie żyje, jest pozbawiona władzy rodzicielskiej albo porozumienie z nią napotyka istotne przeszkody zamiast jej zgody potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego dziecka ( art. 77§1)
Zgoda matki potrzebna jest także do uznania dziecka poczętego, jeżeli natomiast matka nie ma zdolności do czynności prawnych nie można dokonać uznania dziecka w tej sytuacji można uznać dziecko dopiero po narodzeniu.
Zgoda matki potrzebna jest również przy uznaniu dziecka pełnoletniego.( art.77§3) ale może być pominięta jeżeli:
- matka nie żyje
- porozumienie się z nią napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody w to miejsce potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego dziecka.
W przypadku braku zgody matki na uznanie dziecka ustalenie ojcostwa następuje na drodze sadowej.
Kiedy następuje sądowe ustalenie ojcostwa?
Sądowe ustalenie następuje w przypadku kiedy domniemany ojciec nie chce uznać dziecka.
Ustalenia dokonuje się na podstawie domniemania prawnego , które opiera się na przekonaniu, iż ojcem dziecka jest mężczyzna który obcował z matką nie wcześniej niż w trzechsetnym dniu i nie potniej niż w sto osiemdziesiątym dniu od urodzenia dziecka ( art. 85§1). Dowód potwierdzający domniemanie musi wykazać powód, w przypadku braku faktycznego obcowania cielesnego między matką a domniemanym ojcem , domniemanie ojcostwa w ogóle nie wchodzi w grę.
Domniemanie to jest wzruszalne tzn. że pozwany mężczyzna może je obalić poprzez wykazanie, że mimo obcowania płciowego z matką dziecka nie jest on ojcem dziecka poprzez m.in. grupowe badanie krwi w szczególności poprzez badanie DNA którego skuteczność wynosi 99,9% co w prawie nie pozostawia żadnych wątpliwości, ale także dowód z opinii biegłego co do stopnia rozwoju dziecka z terminem obcowania.
Domniemanie to można również obalić poprzez wykazanie iż, w okresie koncepcyjnym matka dziecka współżyła również z innym mężczyzną, jednakże aby obalić powództwo należy wykazać, iż ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne (art.81§2) Udowodnienie tego faktu spoczywa na pozwanym, którym jest za zwyczaj domniemany ojciec dziecka. Jest to dowód jednak trudny do udowodnienia.
Kto może żądać sądowego ustalenia ojcostwa?
Legitymację czynna posiadają osoby, które są bezpośrednio zainteresowane ustaleniem ojcostwa.
- dziecko może samodzielnie wytoczyć powództwo po uzyskaniu pełnoletności, w imieniu dziecka małoletniego występuje jego przedstawiciel ustawowy.
- matka może żądać sądowego ustalenia ojcostwa niezależnie od braku władzy rodzicielskiej i sprzeciwu opiekuna dziecka, a jeżeli nie ma zdolności do czynności prawnych powództwo może wytoczyć jej przedstawiciel ustawowy za zgoda sądu opiekuńczego. Natomiast jeżeli matka nie ma pełnej zdolności do czynności Prawnych tzn. jest niepelnoletnia z powództwem może wystąpić jej przedstawiciel ustawowy przy czym nie jest wymagana zgoda sądu opiekuńczego
- domniemany ojciec dziecka, który uprawnienie do wytoczenia powództwa uzyskał dopiero w 2004 roku, jeżeli jest ubezwłasnowolniony powództwo w jego imieniu może wytoczyć przedstawiciel ustawowy po uprzedniej zgodzie sądu. W przypadku braku pełnej zdolności do czynności prawnych jego przedstawiciel przy czym nie jest wymagana zgoda sądu
- prokurator który jako jedyny może wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa po śmierci dziecka pełnoletniego.
Powództwo o ustalenie ojcostwa nie jest ograniczone terminem z wyjątkiem powództwa matki i domniemanego ojca, który może zrealizować swoje uprawniania do czasu osiągnięcia przez dziecko pelnoletności. Po śmierci dziecka z żądaniem ustalenia ojcostwa może wystąpić matka dziecka, domniemany ojciec dziecka i prokurator.
O ustaleniu ojcostwa orzeka sąd rejonowy w procesie, w postępowaniu odrębnym (art. 453 i n. KPC)
Autor:
Marta Zielińska-Kmuk
Biuro Porad Prawnych
www.prawnikpomoze.pl
e-mail: marta.kmuk@prawnikpomoze.pl
tel. 500-509-676
Zobacz też:
