Autor: Barbara Prokurat, ekspert ds. ustalenia ojcostwa i pokrewieństwa, premiumLEX
Na tak zadane pytanie trudno się jednoznacznie wypowiedzieć ponieważ na pewność wyniku badania DNA wpływa bardzo wiele czynników. To czy wynik badania DNA nie pozostawi żadnych wątpliwości zależy od podejścia i profesjonalizmu danego laboratorium.
Do błędu może dojść za sprawą osób, które pracują w laboratorium, braku odpowiednich procedur bezpieczeństwa, ale także za sprawę anomalii jakie zdarzają się w biologii. Niemniej przed takimi sytuacjami można się zabezpieczyć i tym samym wydawać pewne wyniki badań DNA, pod warunkiem, że jest się ich świadomym!
Spis treści
Brak procedur bezpieczeństwa ma wpływ na pewność wyniku
Błędy, które mogą być spowodowane przez czynnik ludzki łatwo jest przewidzieć i zastosować odpowiednie zabezpieczenia. Począwszy od upoważnienia do wykonywania badań wyłącznie osób posiadających bardzo wysokie kompetencje merytoryczne. Osoby doświadczone mówiąc prosto zdążyły już doświadczyć wielu sytuacji, o których świeży absolwent nie ma pojęcia.
Po drugie bardzo ważne są procedury jakie stosuje dane laboratorium. To one regulują takie kwestie jak: obecność drugiego pracownika przy kluczowych etapach badania, kontrolującego pracę osoby wykonującej badanie; monitorowanie jakości odczynników i prawidłowego działania aparatury laboratoryjnej; badanie kontaminacji czyli zanieczyszczenia w laboratorium; skończywszy na konieczności sprawdzania jakości swoich badań DNA w niezależnych ośrodkach naukowych.
Jest to tylko część działań jakie profesjonalne laboratorium podejmuje. Działania te są dosyć kosztowne i niestety nie każde laboratorium jest w stanie sobie na to pozwolić, zwłaszcza kiedy nastawione jest na bardzo niską cenę dla klienta końcowego.
Z punktu widzenia pewności wyniku badania DNA dobrze jeśli laboratorium posiada akredytację w zakresie normy ISO 17025, ponieważ właśnie ta norma reguluje standardy pracy laboratorium i tym samym wymaga na nim wprowadzenia wielu elementów kontroli po to aby wynik badania DNA był pewny.
Zobacz film: Ekspert wyjaśnia, kiedy wynik potwierdzający test na ojcostwo jest pewny
Błędy wynikające z celowego działania klienta
Druga grupa błędów może zostać spowodowana przez świadome działanie klienta, ale też przez różnego rodzaju zjawiska zachodzące w naszym organizmie, których nie jesteśmy świadomi. Do tej grupy należą również niektóre zabiegi medyczne takie jak przeszczep szpiku kostnego lub transfuzja krwi.
Od czasu do czasu każde laboratorium spotyka się z sytuacją celowej podmiany próbek, głównie wtedy kiedy materiał do badań DNA pobierany jest samodzielnie w domu. Takie sytuacji są wykluczone w momencie kiedy próbki pobrane są w obecności świadków danego laboratorium. Wówczas nie jest możliwa zamiana próbek. Nierzadko zdarzają się przypadki kiedy matka dziecka podmienia materiał ojca na swój nie mając świadomości, że w badaniach DNA określa się również płeć danej osoby. Tak więc wszelkie próby zafałszowanie wyniku wychodzą na jaw bardzo szybko.
Chimeryzm – mam dwa DNA
Osoby wykonujące badania DNA w tym również na ojcostwo powinny być świadome również jednego zjawiska, które w biologii nazywane jest chimeryzmem. Co to takiego jest? Większości z nas chimera kojarzy się z mitycznym potworem z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża.
Zgodnie z zasadami genetyki każda komórka naszego ciała powinna zawierać identyczne DNA. U ludzi chimer obecne są dwa różne DNA i to czasami może utrudnić genetykowi wystawienie jednoznacznego wyniku, niemniej nie stanowi to przeszkody.
Skąd bierze się chimeryzm u ludzi? Może on pojawić się wtedy kiedy dwie zapłodnione komórki (ciąża bliźniacza) połączą się w jedno komórkę – taka sytuacja zachodzi na bardzo wczesnym etapie ciąży i w biologii nazywa się chimeryzmem tetragametycznym. Nie ma obecnie danych, które wskazywałyby jak często taki rodzaj chimeryzmu występuje. W fachowej literaturze odnotowano kilka przypadków ludzi chimer, którzy chwilowo stanowili niemały problem w wydaniu pewnego wyniku badania.
Jedna z historii dotyczy kobiety przygotowującej się do przeszczepu nerki, gdzie jej dwójka dzieci była brana pod uwagę jako dawcy. W wyniku testów zgodności tkankowej okazało się, że kobieta nie jest biologiczną matką żadnego z dzieci, co było sporym zaskoczeniem dla całej rodziny. U kobiety i dzieci zdecydowano się wykonać dodatkowe badania DNA na podstawie innych próbek niż krew. Okazało się, że kobieta jest chimerą i posiada dwa różne DNA, gdzie jedno DNA pasowało do DNA dzieci.
Dość spektakularny przypadek zaobserwowano u pewnej amerykanki, matki trojga dzieci, która akurat była w ciąży z czwartym dzieckiem. Kobieta ubiegła się o świadczenia socjalne stąd tamtejszy urząd zlecił jej wykonanie testów na ojcostwo. Ku zaskoczeniu całej rodziny okazało się, że kobieta nie jest matką żadnego ze swoich trojga dzieci. Taka informacja uruchomiła cały aparat sądowy ustalający w jaki sposób kobieta nabyła dzieci.
W trakcie porodu czwartego dziecka zarządzono aby obecni byli świadkowie oraz nakazano zabezpieczyć krew od matki i nowonarodzonego dziecka. Badania DNA po raz kolejny wykluczyły kobietę jako biologiczną matkę. Sytuacja ta rozwiązała się tak naprawdę za sprawą prawnika reprezentującego rodzinę. Za jego namową od kobiety pobrano różne rodzaje materiału takie jak: wymaz z policzka, włosy, fragmenty naskórka oraz wymaz z szyjki macicy. Tylko w wymazie z szyjki macicy kobieta posiadała profil DNA inny niż w reszcie materiałów, ale zgodny z DNA jej czworga dzieci.
Przeszczep szpiku kostnego ma znaczenie przy badaniach DNA jeśli bada się krew
Obecność dwóch różnych DNA u jednej osoby może występować również po przeszczepie szpiku kostnego lub transfuzji krwi. Obecnie żyjemy w takich czasach gdzie liczba przeszczepów znacznie wzrasta i genetycy opracowujący opinie dotyczące ustalenia ojcostwa powinni mieć na uwadze również to zjawisko. Zdarzyły się już przypadki kiedy z miejsca gwałtu zabezpieczono materiał na podstawie, którego ustalono profil genetyczny sprawcy.
Od podejrzanego mężczyzny pobrano krew i na tej podstawie wykonano u niego badania DNA. Pomimo, że wszystkie przesłanki wskazywały danego mężczyznę na gwałciciela to jednak jego profil genetyczny nie zgadzał się z tym, który został zabezpieczony z miejsca gwałtu. Dopiero wnikliwa analiza dokumentacji medycznej tego mężczyzny wskazała, że przeszedł on przeszczep szpiku kostnego co mogło być przyczyną niezgodności profilu z tym, który został zabezpieczony z miejsca gwałtu. Do kolejnego badania DNA od mężczyzny pobrano inny rodzaj materiału niż krew i okazało się, że DNA z miejsca gwałtu zgadzało się z DNA mężczyzny.
Jak widać wiele czynników może mieć wpływ na pewność badania DNA. To czy badanie da wiarygodną informację zależy zdecydowanie od doświadczenia osób wykonujących analizy, stosowania bardzo restrykcyjnych procedur laboratoryjnych zapewniających rzetelność badań, jak również świadomości bardzo rzadkich zjawisk jakie mogą wystąpić i chwilo utrudnić pracę genetyki a tym samym wyboru typu próbki jaką wykorzysta się do badania DNA.
Barbara Prokurat, ekspert ds. ustalenia ojcostwa i pokrewieństwa
Biotechnolog, pełni funkcję biegłego sądowego z zakresu ustalania ojcostwa i pokrewieństwa biologicznego w okręgu Sądu Okręgowego w Katowicach.
Studia ukończyła w 2003 r. na Uniwersytecie Wrocławskim ze specjalizacją Genetyka Molekularna. Regularnie opracowuje ekspertyzy na zlecenie polskich sądów i prokuratury oraz policji. Obecnie zajmuje stanowisko dyrektora ds. operacyjnych, gdzie nadzoruje uczestnictwo w wielu międzynarodowych programach kontroli jakości badań wykonywanych przez testDNA Laboratorium Sp. z o.o. Jest także pełnomocnikiem zarządu obejmującym swoim zakresem przygotowanie i nadzór nad wdrożeniem Systemu Zarządzania Jakością wg normy PN-EN ISO/IEC 17025, regulującej pracę laboratoriów badawczych.